سینمایی نیوز، محمدرضا دلیر: نظارت و سانسور سینما در ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ از سال ۱۲۸۳ با شروع نمایش عمومی فیلم در تهران توسط بانی آن میرزا ابراهیم صحاف باشی، آغاز شد. چند دهه بعد لایحه نمایش‌ها و سینماها را بلدیه تهران تهیه و تنظیم می‌نماید. چند سال بعد وزارت داخله طبق آیین‌نامه و موادی مسئولیت رسیدگی به امور تولید و صدور پروانه نمایش فیلم‌ها را به اداره کل شهربانی می‌دهد. سه سال بعد از این تفویض مسئولیت وزارت کشور (داخله سابق) دایره‌ای ویژه به اسم اداره نمایشات را تأسیس می‌کند تا ناظر سینمای ایران باشد. پس از گذر دوره کوتاهی این مسئولیت بر عهده اداره تبلیغات وزارت کار می‌افتد که با مخالفت وزارت کشور مواجه شده دوباره مجلس شورای ملی رسیدگی به امور فیلم و نمایش را به وزارت کشور می‌دهد و به پیرو آن اداره نمایش وزارت داخله شروع به کار می‌کند. در اوایل دهه چهل با موافقت وزارت کشور و وزارت فرهنگ و هنر، اختیارات اداره نمایش وزارت کشور، به وزارت فرهنگ و هنر تفویض می‌شود و با نام اداره کل نظارت و نمایش فعالیت خود را شروع می‌کند.
پدیده سانسور از سوی سیاست گذاران فرهنگی همیشه در طول تاریخ با هنر همراه بوده و جدالی را بین هنرمندان و سیاستگذاران به وجود آورده است که بعضاً منجر به انزوا و کناره‌گیری هنرمندان از خلق اثر هنری شده یا حتی هنرمند را در زمان حیاتش از نمایش عمومی آثاری که خلق کرده محروم ساخته ولی هیچ‌گاه سانسور به عنوان یک پدیده قطعی نتوانسته در برابر بیان جهانبینی هنرمند که شاید مورد تأیید سیاستگذاران نیست، بایستد. همیشه آثار هنری سانسور یا توقیف شده در طول تاریخ به مرور به آثار مورد توجه و حتی اسنادی تاریخی به تعریف شرایط هنر، جامعه و مردم در زمان خود تبدیل شده‌اند.
پس از انقلاب نیز سانسور در شکل و شمایلی متفاوت حیات خود را حفظ کرد. «چریکه تارا» ساخته بهرام بیضایی اولین فیلم سینمایی است که پس از پیروز انقلاب اسلامی توقیف شد و تنها سه بار در بخشِ «نوعی نگاه» جشنوارهٔ فیلم کن 1980 و چند جشنواره دیگر به نمایش در آمد. عدم همخوانی حجاب سوسن تسلیمی در فیلم با استاندارهای حجاب اسلامی در جمهوری اسلامی ایران دلیل توقیف این فیلم مطرح شده است. با این وجود «چریکه تارا» امروز یکی از بهترین آثار سینمای ایران است که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده است.
«زنده باد» خسرو سینایی اولین فیلم سینمایی است که پس از انقلاب توانست در یک جشنواره رده الف جایزه بگیرد. خسرو سینایی درباره این فیلم گفته: «همین فیلم را که خواستند در ایران نمایش دهند رییس سندیکای سینماداران آمد وگفت: گفتند سردر سینماها، صور قبیحه است و حق ندارید سردر بزنید، در تلویزیون آن زمان و روزنامه‌ها نمی‌شد تبلیغ کرد. فیلم «زنده باد» در شرایطی روی پرده آمد که سر در سینمایی نداشت. البته با هزار بدبختی پول جمع کرده و سردر سینما را چاپ کرده بودند. سر دری که فقط یک دست خونی بود بردیوار و یک سری سایه‌ای که مشت شده بود. فیلم زنده باد در این شرایط بر روی پرده آمد. بعد از چهار روز که مردم حتی در جنوب تهران در وسط فیلم، برای آن دست می‌زدند فیلم را برمی دارند و بعد توقیف می شود و بعد همه سینماها سردر می زنند!»
خط قرمز» اولین ساخته مسعود کیمیایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز علی‌رغم اینکه در نخستین جشنواره فیلم فجر نمایش داده شد به دلیل بدحجابی بازیگرانش نتوانست مجوز اکران عمومی بگیرد.
یکی از عجیب‌ترین موارد توقیف در سال‌های پس از انقلاب اسلامی به توقیف فیلم سینمایی «مرگ یزدگرد» ساخته بهرام بیضایی مربوط می‌شود. این فیلم که در شبکه یک تهیه شد با وجود نمایش در جشنواره فیلم فجر به دلیل مشکلات محتوایی و عدم رعایت حجاب اسلامی از سوی بازیگرانش توقیف شد.
«سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح یکی از پرهزینه‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران به حساب می‌آید که در سال 1361 با هزینه 15 میلیون تومان ساخته شد و علی‌رغم اینکه بنیاد مستضعفان تهیه‌کننده این فیلم بود، «سفیر» در آن برهه زمانی نتوانست مجوز اکران بگیرد.
سانسور در سینمای ایران به‌طور عمده به‌دلیل نگرانی‌های اجتماعی، سیاسی و مذهبی صورت می‌گیرد. فیلم‌هایی که صحنه‌های جنسی، خشونت، نقدهای اجتماعی یا نگاهی متفاوت به مسائل دینی دارند، معمولا از اکران عمومی منع می‌شوند یا مجبور به تغییرات گسترده می‌شوند. مقامات فرهنگی و سیاسی نگران تأثیرات منفی این فیلم‌ها بر جامعه و تغییر دیدگاه‌های اجتماعی هستند. به‌ویژه فیلم‌هایی که نقدی به سیستم‌های حکومتی، نهادهای مذهبی یا مسائل اجتماعی دارند، معمولاً دچار این موضوع می‌شوند. در نهایت، این محدودیت‌ها به کاهش خلاقیت و آزادی بیان در سینما منجر می‌شود و روند تولید فیلم‌های اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
فیلم‌هایی که به موضوعات حساس اجتماعی، سیاسی یا دینی پرداخته و یا دارای محتوای جنسی و خشونت‌آمیز هستند، بیشتر در معرض سانسور قرار می‌گیرند. حتی روش‌های خاص روایت و نمایش می‌توانند با هنجارهای فرهنگی و مذهبی جامعه تضاد پیدا کنند و باعث شوند فیلم از اکران عمومی منع شود. این سانسورها معمولاً به‌منظور جلوگیری از ترویج افکار مخالف و کنترل فضاهای عمومی است که ممکن است به بی‌نظمی یا نارضایتی اجتماعی منجر شود.
با وجود این چالش‌ها، سینمای ایران سعی کرده است از طریق استعاره‌ها، نمادها و روش‌های هنری خاص خود پیام‌های اجتماعی و سیاسی را منتقل کند. فیلم‌سازان ایرانی با آگاهی از محدودیت‌های موجود، سعی می‌کنند آثارشان را به‌گونه‌ای بسازند که هم‌زمان هم پیام‌های انتقادی و اجتماعی خود را برسانند و هم از سانسورهای حکومتی جلوگیری کنند.
سانسور و ممیزی را می‌توان اصلی‌ترین عامل حواشی بسیار پر رنگ سینمای ایران دانست، سانسور در کشور ما سال‌هاست که در آثار هنری به ویژه در ادبیات و سینما بسیار پر رنگ است و همواره اختلاف بسیاری بین طرفداران و مخالفان سانسور وجود دارد.
«ممیزی» یا همان «سانسور»، سال‌هاست کابوس سازندگان فیلم و سریال‌ها بوده و اتفاقات چند روز اخیر نشان داده که تلویزیون و شبکه نمایش خانگی هم فرق چندانی با هم ندارند؛ تنظیم‌گر یا ناظرِ هر مدیوم، به نسبت خطوط قرمزی که تعیین کرده، ملاحظاتی را بر محتوایی که منتشر می‌کند، اعمال خواهد کرد و در این مسیر گاه نظراتی شخصی هم دخیل می‌شود.
در این سال‌ها آنچه بیش از خودِ ممیزی کارگردان‌ها را آزار داده، اعمال تغییرات بدون هماهنگی با سازنده‌ای است که ماه‌ها و گاه حتی سال‌ها از زمانِ خود را صرف ساخت یک اثر می‌کند.
پیشتر، مواردی چون توقیف یک فیلم یا تعطیلی یک برنامه تلویزیونی را راهکاری برای تبلیغ می‌دانستند و نسبت به آن هشدار می‌دادند؛ چنانچه اگر فیلمی پس از توقیف به پرده نقرده‌ای راه می‌یافت، بسیار بیشتر از آنچه در حالت عادی می‌توانست بفروشد، مورد توجه قرار می‌گرفت یا اگر مجری یا برنامه‌ای توبیخ و تعطیل می‌شد، محبوبیتش دوچندان می‌شد.
چنین وضعیتی را می‌توان به سریال‌ها هم تعمیم داد؛ خصوصا حالا که کاربران برای تماشای یک مجموعه رقم قابل ملاحظه‌ای را هم به پلتفرم پخش‌کننده پرداخت می‌کنند. بر این اساس گاه انتشار صحنه‌های حذف‌شده در فضای مجازی، علاوه بر حرکتی اعتراضی، تمهیدی تبلیغاتی از سوی سازندگان تلقی می‌شود تا مخاطب بیشتری را به سمت خود بکشانند.
با چنین پیشینه‌ای درباره سانسور و ممیزی، هشدار در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد که عملکردهایی مشابه آنچه امروز و دیروز در قبال پروژه‌ها رخ داده، نه‌تنها موفقیتی را عاید ممیزان و اهدافشان نخواهد کرد بلکه در نهایت به بیشتر دیده شدن تصاویری می‌انجامد که در حالت عادی شاید چندان هم به چشم نیایند. ضمن اینکه اطلاع عموم از حذفیات یک اثر و پیام در رسانه، در نهایت به بی‌اعتمادی‌ای منجر می‌شود که مخاطب را از رسانه دور و نسبت به آن نامطمئن خواهد کرد.
در این مسیر تنها راهی که باقی می‌ماند، «تعامل» است؛ تعامل تصمیم‌گیران و سازندگان، تعامل هنرمندان و مدیران بر سر محتوا و آنچه قرار است تولید و پخش شود. همفکری‌ای که در نهایت رضایت و اطمینان مخاطب را به همراه دارد و کمترین گرایش به سمت شبکه‌های خارجی را منجر می‌شود.
ماجرای حذف حدود ۲۰ دقیقه از سریال «سووشون» در پلتفرم نماوا، بار دیگر نگاه‌ها را به یکی از بحران‌های جدی شبکه نمایش خانگی جلب کرد: سانسور بی‌ضابطه و بی‌توضیح. در شرایطی که مخاطب با امید به دیدن اثری کامل، اشتراک می‌خرد، مواجهه با نسخه ناقص و دست‌کاری‌شده نه‌تنها اعتماد او را از بین می‌برد، بلکه کارکرد اصلی این پلتفرم‌ها را زیر سؤال می‌برد.
«سووشون» به‌عنوان اقتباسی ارزشمند از یکی از مهم‌ترین رمان‌های ادبیات معاصر ایران، انتظار می‌رفت نقطه قوت جدیدی در نمایش خانگی باشد؛ اما حذف‌های گسترده، بدون اطلاع‌رسانی شفاف یا دلایل مشخص، باعث شد این پروژه نیز در مسیر آشنای توقیف و حاشیه گرفتار شود. این رفتار نه‌تنها به مخاطب بی‌احترامی است، بلکه از منظر فرهنگی، ضربه‌ای به هنرمندان و نویسندگان این آثار نیز محسوب می‌شود.
