با نگاهی به موفق‌ترین مستندهای سینمایی سال‌های اخیر می‌توان به این نتیجه رسید که پژوهش نقشی جدی در موفقیت این آثار داشته است اما نکته دیگر در بحث پژوهش؛ آشنایی مستندسازان ایرانی با فرم‌های جدید سینمای مستند در دنیا است. در این زمینه می‌توان یکی از انتظارات جدی از مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی را تقویت پژوهش در سینمای مستند در حوزه فرم و موضوع دانست. به همین منظور با سیدمجید رحیمی (مدیر تحقیقات و پژوهش مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی وپویانمایی) گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح این گفتگو را از نظر می‌گذرانید:

واحد پژوهش مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی برای ارتقای سطح پژوهش در سینمای مستند چه اقدامات و برنامه‌هایی داشته است؟

در این واحد، موضوع پژوهش را با توجه به تولید تعریف کرده‌ایم و با توجه به مأموریت مرکز که تولید مستند است، پژوهش‌های محض و پژوهش‌های پایه از حیطه کار ما خارج شده و پژوهش‌های کاربردی در مستند برای ما موضوعیت دارد که بقیه موضوعات پژوهشی هم در قالب کتاب و مقالاتی که در فصلنامه‌ها هستند، به چاپ می‌رسند.

گاهی مواقع قرارداد پژوهشی برای تولید فیلم در واحد پژوهش بسته می‌شد که این مسئله با توجه به ارجاعاتی بود که از سوی شورای بررسی طرح‌ها به ما ارائه می‌شد به این معنی که اگر در مراحل بررسی طرحی  به این نتیجه می‌رسیدند که برای این طرح باید پیش از قرارداد تولید، قرارداد پژوهشی منعقد شود، طرح مربوطه به مرکز پژوهش ارجاع می‌شد.

در حال حاضر چنین قراردادهایی در مرکز پژوهش به ثبت نمی‌رسد؟

در حال حاضر کمتر چنین قراردادهایی بسته می‌شود، معمولاً پژوهش بخشی از پروسه تولید اثر مستند است ولی در برخی موارد مثل مستندهای بحران کارگردان بدون پیش‌زمینه و پژوهش مدون به مرحله تولید می‌رسد و در واقع پژوهش اثر همزمان با تولید انجام می‌شود و قرارداد جداگانه‌ای برای پژوهش بسته نمی‌شود.

ما موظف هستیم یک شکلی از بازآموزی یا بروزآوری را برای خودمان و مستندسازها تعریف کنیم. مستند موضوعی سیال است که تعریفش بسیار سخت است و به نظر می‌رسد که مرز این سینما به مرور زمان با گونه‌های دیگر سینمایی کمرنگ‌تر می‌شود. این مسئله باعث می‌شود که ما مرتباً آموزش‌هایی داشته باشیم و این آموزش‌ها به بازآموزی و بازاندیشی ویژگی‌های گونه‌های مختلف مستند اختصاص پیدا می‌کند.

با وجود اینکه مرکز گسترش ناشر کتاب‌ها نیست سعی می‌کنیم به نوعی از آثاری که در زمینه سینمای مستند تألیف می‌شوند، حمایت کنیم و به همین دلیل هر سال معمولاً یک یا دو کتاب را در جشنواره سینما حقیقت رونمایی می‌کنیم. ماحصل توجه مرکز به موضوع پژوهش حدود  ۵۰ جلد کتاب شده است که برخی از آثار نفیسی بوده که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب «شکل‌شناسی و گونه‌شناسی سینمای مستند»  اشاره کرد.

امسال چه کتاب‌هایی برای رونمایی در جشنواره سینما حقیقت در نظر گرفته شده است؟

امسال هم چند کتاب برای رونمایی در نظر داریم اما نمی‌توانم نامی از این آثار عنوان کنم چرا که هنوز کتاب‌های مورد نظر به قطعیت نرسیده‌اند.

آیا در پژوهش‌های صورت گرفته به فرم‌های جدید در سینمای مستند نیز پرداخته‌اید؟

بله به این موضوع هم پرداخته‌ایم اما این پژوهش‌ها یا به صورت کتاب هستند یا به صورت مقاله در فصلنامه‌های سینماحقیقت چاپ شده‌اند. به عنوان مثال یکی کتاب‌های خوبی که در مرکز گسترش رونمایی شده «مقدمه‌ای بر مستند» بیل نیکولز است که آقای تهامی‌نژاد آن را ترجمه کرده است. این کتاب به فرم‌هایی که نیکولز در تقسیم‌بندی‌هایی به آنها قائل است پرداخته و کتاب «شکل‌شناسی و گونه‌شناسی سینمای مستند» نیز به همین موضوع می‌پردازد.

البته این کتاب‌ها چند بار به چاپ رسیده‌اند و برای دسترسی عمومی کمی کمیاب شده‌اند و به همین دلیل برنامه‌ای برای انتشار دیجیتال این کتاب‌ها داریم تا راحت‌تر و ارزانتر در دسترس علاقه‌مندان قرار بگیرند. تا امروز ۸ کتاب برای ارائه در قالب دیجیتال آماده کرده‌ایم که از جمله آن‌ها می‌توان به «دوربین شخصی و سینمای ذهنی»، «پژوهش سینمایی»، «هنر دقت»، «صدای آینه‌ها»، «سینما و امر تجربی» و… اشاره کرد.

واحد پژوهش در استان‌های دیگر چه اقداماتی داشته است؟

علاوه بر انتشار کتاب و فصلنامه یکی دیگر از اقدامات ما در راستای بازآموزی و بروزآوری برگزاری کارگاه‌های مختلف در استان‌ها است. در واقع ما یک نیازسنجی انجام می‌دهیم تا متوجه شویم که چه چیزی موضوع روز مستندسازهای ما است و بر اساس این نیازسنجی موضوع کارگاه‌های آموزشی مشخص می‌شود.

مثلاً چند سال پیش دوربین‌های اس ال آر با قطع HD  وارد بازار شده بود که خیلی از مستندسازها به سمت این دوربین‌ها رفتند و بعدها به دلیل اشکالاتی که وجود داشت استقبال مستندسازها از این دوربین‌ها کاهش پیدا کرد اما وقتی در همان ابتدا شاهد استقبال مستندسازها از این دوربین‌ها بودیم تصمیم گرفتیم کارگاه آموزشی یک روزه‌ای برای آشنایی کار با این دوربین‌ها برگزار کنیم.

در حال حاضر با توجه به اینکه مرکز گسترش توجه ویژه‌ای روی تولیدات در استان‌ها و حمایت از مستندسازهای استانی دارد این کارگاه‌ها را همراه سفرهایی که به استان‌ها داریم می‌رسد، برگزار می‌کنیم.

در این استان‌ها به اتفاق نمایندگانی از معاونت مستند مرکز، جلساتی با مستندسازها داریم که آن‌ها ایده‌های خود را مطرح می‌کنند و ما کمک می‌کنیم که این ایده‌ها با طرح و سیناپسی قابل ارائه به مرکز ارائه شوند. همراه این سفرها و جلسات ارائه طرح، هر استانی که تمایل داشته باشد کارگاه‌هایی هم در آن‌ها برگزار می‌کنیم. در استان همدان به زودی کارگاه‌های «طراحی ساختار و ارائه طرح»،‌ «تکنیک‌های گفتگو و ارتباط با سوژه» و «مستندهای مشارکتی» را برگزاری خواهیم کرد.

در نیازسنجی‌هایی که صورت گرفته چه مسائلی امروز در اولویت مرکز پژوهش وجود دارد؟

در سفرها و تعاملاتی که داشتیم متوجه شدیم خیلی از مستندسازها ایده‌های خوبی دارند ولی شیوه  ارائه طرح را بدرستی نمی‌شناسند یا در ارائه طرح به جای ساختار، موضوع را توضیح می‌دهند. ما به عنوان یک کمپانی تولید یا حمایت‌کننده از تولید فیلم، ضمن توجه به اهمیت موضوع، تمرکز بیشترمان روی این است که فیلم‌ها با چه کیفیتی ساخته می‌شوند. به همین دلیل به ساختار توجه ویژه‌ای داریم، موضوعات مهم بسیار زیاد هستند و همه ما در اهمیت این موضوعات توافق داریم. به عنوان مثال یک استان اعلام آمادگی می‌کند که درباره یک شهید برجسته می‌خواهد فیلم بسازد؛ قطعاً ما از این اتفاق استقبال می‌کنیم اما مهم است که بودجه برای اثری باکیفیت صرف شود. اگر یک مستند نتواند از حداقل کیفیت مطلوب برخوردار باشد به شخصیتی که فیلم درباره آن است هم لطمه وارد می‌کند. تمام تلاش ما این است که اثر باکیفیتی در موضوعات مورد توافق تولید شود.

به طور کل پژوهش در سینمای مستند ایران چقدر مورد توجه مستندسازان قرار دارد و تا چه اندازه فیلمسازان نگاهی جدی به این مسئله دارند؟

فکر می‌کنم پژوهش باید به هدف فیلم معطوف شود. پژوهش امروز موضوع مهمی برای فیلمسازان است و آنها به خوبی با روش‌های پژوهش میدانی و بصری آشنا هستند اما  شیوه‌های کلاسیک پژوهش کمی مهجور مانده است.

ما در واحد پژوهش گاهی مواقع پروژه‌هایی مبنی بر پژوهش بصری سفارش می‌دادیم اما از آنجا که به نتیجه دلخواه نمی‌رسیدیم این پروژه‌ها را متوقف کردیم. اگر شما پژوهش تصویری را در اینترنت جستجو کنید متوجه می‌شوید که بیشترین نتایج به پژوهش‌های انسان‌شناسانه مربوط می‌شود، به این معنا که آن‌ها از تصاویر می‌خواهند به هویت، رسم و رسوم اقوام و ویژگی‌های انسان‌شناسانه دست پیدا کنند. یعنی همان هدف از اصطلاح پژوهش بصری که پیش از تولید انجام می‌شود و اکثر فیلمسازان ما به جستجو و یافتن و گاهی گردآوری منابع بصری فیلم است.

شاید بتوان گفت بیشترین لذت تماشای مستند،  لذت کشف است، اینکه چه چیزی مستندساز می‌خواهد در اختیار مخاطب قرار دهد مستلزم این است که خودش پیش‌تر به کشف برسد و کشف هم مستلزم پژوهش است و همین نکته برای مهم دانستن پژوهش کافی است.

بخشی از پژوهش می‌تواند پژوهش مکتوب و کلاسیک باشد و این با توجه به نوع مستند و موضوع آن متفاوت است به طوریکه در مستندهای بحران شاید نتوان پژوهش کلاسیک داشت. به طور کلی شیوه پژوهش با توجه به نوع مستند متفاوت است،‌ در مستندهای توضیحی پژوهش‌های کلاسیک و کتابخانه‌ای اهمیت بالایی دارد ولی همواره بخش پژوهش‌های میدانی و بصری در سینما حائز اهمیت است و فکر می‌کنم مستندسازها به اهمیت بخش پژوهش میدانی آگاه هستند ولی ما در بخش پژوهش‌های کتابخانه‌ای و کلاسیک که گاهی با روشهای علوم انسانی اشتراک دارد همچنان نیاز به کار بیشتر داریم.

منبع: خبرگزاری ایلنا