نگار امیری: بیستمین جشنواره تئاتر زندانیان کشور به دبیری حمیدرضا جهانگیری از سی‌ام اردیبهشت تا سوم خرداد 1402 به میزبانی اداره کل زندان‌های استان فارس در شهر شیراز برگزار می‌شود.
۲۴ گروه نمایشی از بین ۲۲۷ اثر متقاضی حضور در بیستمین جشنواره زندانیان کشور هستند که پس از داوری هیئت‌داوران در بخش استانی برای رقابت نهایی و کشوری با یکدیگر انتخاب شده‌اند و در بخش نمایش‌های صحنه‌ای، خیابانی، عروسکی و نمایشنامه‌خوانی با یکدیگر به رقابت خواهند پرداخت.
جشنواره تئاتر زندانیان کشور هرساله به‌صورت کاملاً حرفه‌ای با حضور چهره‌های هنری و هنرمندان مطرح در بخش داوری و اجرا برگزار می‌شود.
در سال 1402 رشد گروه‌های تئاتری یکی از اولویت‌های اصلی برای اصلاح و تربیت زندانیان در نظر گرفته شده است. به نظر می‌رسد توجه به اصلاح رفتاری و افزایش سطح آگاهی افراد از جایگاه انسانی‌شان و نیز افزایش سطح فرهنگی و اجتماعی از طریق هنر و به‌ویژه هنرهای نمایشی در مجموعه سازمان زندان‌ها به یک راهبرد مؤثر تبدیل شده است و این امر نگاه جامعه را نسبت به جلوگیری از وقوع بزه و نیز بازگرداندن افرادی که به هر دلیل راهی نامناسب برای گذران زندگی داشته‌اند، روشن و امیدوار خواهد ساخت.
برای آگاهی از چگونگی برگزاری نوزده دوره این رویداد فرهنگی و هنری و نیز اهداف و برنامه‌های آینده آن با حمیدرضا جهانگیری دبیر بیستمین جشنواره تئاتر زندانیان کشور گفت‌وگویی داشتیم که خواندن آن شاید کمکی باشد در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی و کمک به هم‌وطنانی که به هر دلیل نتوانسته‌اند مثل دیگر افراد جامعه به زندگی معمولی و آرام خود ادامه دهند.
ویژگی اصلی و تفاوت‌های بیستمین جشنواره زندانیان سراسر کشور نسبت به دوره‌های دیگر این رویداد چیست؟
طی نوزده دوره برگزاری این رویداد هنری در زندان‌ها جشنواره استانی به‌صورت دلخواه و با همراهی بعضی از این استان‌ها برقرار بود ولی امسال ورود به جشنواره کشوری مشروط به حضور در بخش استانی در نظر گرفته شد که در افزایش و استقبال میزان شرکت‌کنندگان تأثیر چشمگیری داشت.
پس می‌توان گفت تقاضا و علاقه زندانیان به تئاتر از عوامل برگزاری بخش استانی بوده است؟
بله. بخش هنرهای نمایشی ازجمله پر متقاضی‌ترین فعالیت‌های زندانیان است. الزام در برگزاری جشنواره استانی نیز دقیقا به دلیل استقبال آنها برای حضور در این رویداد هنری بود؛ چراکه علاقه‌مندانی در میان زندانیان وجود داشتند که با برگزاری بخش استانی فرصت شرکت در این رویداد برای‌شان مهیا شد. طی بیست سالی که از برگزاری این جشنواره می‌گذرد؛ تئاتر یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین برنامه‌های فرهنگی و اصلاح و تربیتی ما به شمار می‌آید. بازگشت زندانیان فعال در این حوزه پس از آزادی به جامعه و دوری از جرم آنها بسیار قابل‌ملاحظه و تامل است.
تشکیل گروه‌های نمایشی و حضور زندانیان در آثار نمایشی چقدر می‌تواند در روحیه این افراد تاثیر بگذارد؟
اصلاح و تربیت تکلیفی است که قانون برای سازمان زندان‌ها به منظور بازگشت عزت نفس و اعتماد به نفس زندانیان در نظر دارد. فردی که دچار جرم می‌شود؛ عزت نفس و اعتماد به نفس لازم را در زندگی ندارد و تئاتر در بازگشت این دو مولفه اساسی برای ادامه زندگی فردی و اجتماعی او بسیار موثر است. صحنه تئاتر، فضایی برای احیای شخصیت افراد است. آنها در گروه‌های نمایشی روند اصلاح و تربیت خود را طی کرده و راحت‌تر می‌توانند در جامعه به فعالیت بپردازند. زندانیانی بوده‌اند که با تئاتر، بیماری‌های روانی‌شان درمان شده است. ما افراد زیادی داشتیم که تعداد زیادی قرص اعصاب مصرف می‌کرده‌اند اما با تئاتر استرس‌ها و فشارهای روانی‌شان از بین رفته و با حضور در تئاتر مصرف داروهای‌شان کاهش داشته است و حتی باعث شده تا ارتباط بهتری با خانواده‌های‌شان برقرار کنند.
یعنی مشارکت در تئاتر حتی در فضای زندان، به بهبود ارتباط این دسته از زندانیان با خانواده‌های‌شان کرده است؟
بله، حضور در تئاتر باعث ارتباط بهتر زندانیان با خانواده‌های‌شان می‌شود و در مواردی منجر به تغییر فرد و پیگیری خانواده برای آزادی او شده است و گاهی نیز نتیجه‌اش تغییر نگاه قضات به این افراد بوده است. ما پیش از این در استان فارس نمونه‌هایی داشتیم که هنرمندان استان با نوشتن نامه برای قضات تقاضای بخشش زندانیان فعال هنری را داشتند و این موضوع باعث پیگیری دادستان برای آزادی زندانی شده است.
این گروه‌ها تنها از زندانیان بند آقایان تشکیل می‌شوند؟
خیر، بانوان نیز در این رویداد شرکت می‌کنند اما گروه‌های نمایشی به‌صورت مستقل به رقابت خواهند پرداخت. یک بخش جانبی نیز با اجرای کارکنان و سربازان وجود دارد که البته آنها در بخش رقابتی جشنواره حضور ندارند.
مربیان و هنرمندانی که گروه‌ها را برای اجرا آماده می‌کنند در چه سطحی فعالیت دارند؟
برخی از مربیان و نیروها با ما قرارداد ساعتی دارند که یا به‌صورت تجربی یا آکادمیک به فعالیت در تئاتر مشغول‌اند. تعدادی از هنرمندان نیز به‌صورت افتخاری در بازه نزدیک به جشنواره برای آموزش‌های کوتاه‌مدت با ما همراه می‌شوند. البته که ما از جامعه هنری انتظار داریم بیش از گذشته و در هر بخشی که برای‌شان مقدور هست در کنارمان باشند. متأسفانه بعضی از دوستان هنرمند ما تقاضای زیادی در بخش مالی برای داوری و حضور در این رویداد دارند که با وجود وجه اصلاح و تربیتی کار ما، این امر برای‌مان مقدور نیست. کار ما کاهش آسیب‌های اجتماعی است و همه افراد جامعه در هر صنف و قشری باید خود را در آن دخیل بدانند. حضور هنرمندان مطرح و محبوب آنقدر در روحیه افراد و تغییر رفتارشان موثر است که قابل قیاس با حضور دیگر افراد نیست.
از مشکلات احتمالی که برای تمرین گروه‌های هنری در زندان‌ها وجود دارد، بگویید؟
یکی از مشکلات تمرین‌ها شناور بودن افراد است. گاهی گروه کاری را آغاز می‌کند و فرد زندانی در اواسط تمرین یا نزدیک اجرا آزاد می‌شود که این امر منجر به جایگزین شدن فرد دیگر یا در صورت عدم جایگزینی، کنسل شدن و دیده نشدن زحمات این افراد می‌شود. ما برای اینکه بتوانیم کمکی در راستای اجرای آثار آنها داشته باشیم؛ امسال و سال گذشته این فرصت را برای زندانیان آزادشده فراهم کردیم تا در صورت تمایل برای اجرا با گروه همراه شوند.
از روند فعالیت هنری زندانیان آزادشده نیز باخبر هستید؟
ما مرکز مراقبت‌های بعد از خروج داریم که با درخواست خود زندانی پس از آزادی با آنها در ارتباط خواهند بود و آزادشدگان از خدمات حمایتی مرکز، بهره‌مند می‌شوند. بعضی از زندانیان هم اکنون گروه نمایشی خودشان را ثبت کرده‌اند یا شرکت‌‌های فرهنگی هنری برای ساخت فیلم کوتاه و… تاسیس کرده‌اند.
سطح جرم زندانیان در پذیرش آنها برای حضور در گروه های نمایشی تاثیری دارد؟
خیر، ما به عنوان متولی کارهای فرهنگی و هنری هیچ وقت از جرم زندانیان سوالی نمی‌پرسیم. در مراحل بعد از تمرین برای حضور در جشنواره کشوری زندانیان باید بتوانند مرخصی بگیرند که این موضوع قوانین خود را در بخش قضایی دارد؛ اینکه آیا فرد می‌تواند مرخصی بگیرد یا خیر. اگر امکان گرفتن مرخصی برای هریک از افراد گروه وجود نداشته باشد؛ برای بازیگران جایگزین انتخاب خواهد شد و اگر نقش‌های دیگری چون طراح صحنه، لباس و… داشته باشند از حضور فیزیکی محروم شده اما در داوری حتما حضور خواهند داشت.
این حذف و جایگزینی در روحیه زندانیان تاثیر منفی نمی‌گذارد؟
ما پیش از این شرایط و ضوابط را برای زندانیان توضیح می‌دهیم اما گاهی اوقات همان کسب رتبه در جشنواره‌ها باعث می‌شود تا قاضی به آنها مرخصی حتی مرخصی‌های استثنایی بدهد که البته در روحیه زندانیان بسیار موثر است. در هر شکل کار و زحمات آنها در هر شکل در بخش استانی دیده می‌شود.
این اجراها در خارج از زندان هم روی صحنه می‌رود؟
بله، ما سعی می‌کنیم با همکاری مدیران هنری و فرهنگی استان‌ها شرایط را برای اجرای عموم این عزیزان فراهم کنیم. البته اجباری برای اجرای عموم نیست و گروه‌ها در صورت تمایل در سالن‌های سطح شهر به اجرا می‌پردازند که خوشبختانه این اجراها تاکنون با استقبال مخاطبان هم روبه رو شده است.
و اما به عنوان سخن آخر، پرداختن به هنر تا چه میزان می‌تواند به عنوان عامل بازدارنده‌ای از وقوع جرم و تغییر مسیر زندگی افراد باشد تا کمتر شاهد حضور هموطنان‌مان در زندان باشیم؟
ببینید؛ حدود 80 درصد زندانیان ما پیش از این اصلا روی صحنه تئاتر حضور نداشته‌اند و با تئاتر در زندان آشنا شده‌اند. آموزش دیده‌اند، مطالعه کرده‌اند و در کارگاه‌ها حضور داشته‌اند و با توجه به تجربه ما بسیاری از آنها پس از آزادی دیگر به سراغ جرم نرفته‌اند. پس قطعا کارهای هنری و فرهنگی شدیده در تغییر مسیر زندگی افراد تاثیرگذار است. باید در نظر داشته باشیم که خانواده، مدرسه، جامعه، اقتصاد، متولیان فرهنگی- هنری و بسیاری عوامل دیگر در وقوع جرم نقش دارند. در این شرایط اگر هر یک نقش خود را به خوبی ایفا کنند ما کمتر شاهد حضور این عزیزان در زندان خواهیم بود. البته که نقش متولیان فرهنگی و هنری در این بخش قابل‌توجه‌تر است و قطعا رشد فرهنگ و هنر در کاهش آسیب‌های اجتماعی تاثیر فراوانی دارد.
