به گزارش سینمایی نیوز و به نقل از روابط عمومی موزه سینما، ابراهیم مختاری درباره چگونگی شکل‌گیری ایده این فیلم مستند، گفت: من در آن سال‌ها مستاجر بودم و این موضوع دغدغه شخصی خودم هم به شمار می‌رفت. آقای حسن میری تهیه کننده این فیلم روزی پیش من آمد و گفت وزارت مسکن می‌خواهد درباره بحران مسکن فیلم مستند بسازد و برای نمایندگان در مجلس نمایش دهد . من پیش از آن فیلمی به نام «نان بلوچی» ساخته بودم که از تلویزیون پخش نشد به همین دلیل نگران ساخت فیلم از این موضوع که حدس می زدم موضوع ملتهبی است بودم.
وی ادامه داد: قرار شد سه فیلم در قالب یک مجموعه – به نام سرپناه – ساخته شود به همین دلیل از سه کارگردان دعوت به کار کردم و اراضی شهری، مهاجرت و اجاره نشینی سه فیلمی بود که قرار بود در این مجموعه ساخته شوند.
مختاری با بیان اینکه در آن زمان برای تولید اثر مستند، نوشتن و طرح زدن شیوه رایجی بود، ادامه داد: در مشاهدات میدانی با همین وضعیتی که در فیلم شاهد آن هستید مواجه شدیم و به عمق این معضل پی بردیم. البته این مشکل فقط مربوط به مستاجر نبود و موجران کم درآمد که اجاره بخشی از ملک مسکونی شان برای کمک به نیاز اقتصادی شان بود هم ، تحت فشار روانی قرار داشتند.
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود بیان داشت: یادم می‌آید در آن زمان وزارت مسکن با ساخت این فیلم می‌خواست نمایندگان را مجاب کند تا بطور موقتی هم که شده جلوی قانون موجر و مستاجر را بگیرد و قرار نبود فیلم از تلویزیون پخش شود. تهیه کننده مجوز فیلمسازی را از وزارت مسکن و دادگاه انقلاب اسلامی گرفته بود.
مختاری خاطرنشان کرد: یادم می‌آید کیانی و من پیش از آنکه فیلمبرداری را آغاز کنیم، مالکان و مستأجران را شناسایی می‌کردیم. چندین بار نزد آنها می‌رفتیم و توضیح می‌دادیم و و موفق می شدیم موافقت برخی از آنها را برای فیلمبرداری جلب کنیم. در باره انتخاب نحوه فیلمبرداری یا زیبایی شناسی فیلم هم به این نتیجه رسیده بودیم که از سه پایه استفاده نکنیم و تا جای ممکن رویدادهایی را که مصداق مفاهیم مورد نظرمان است تعقیب و شکار کنیم.
ابن فیلمساز افزود: پژوهش مجموعه سرپناه توسط سه نفر انجام شد و پژوهشگر فیلم اجاره نشینی آقای مجید خبازان بود. تنها با استفاده از تحقیق آماری و کتابخانه ای نمی‌توانستیم فیلم را بسازیم، باید راهی می یافتیم که از پژوهشی چند صد صفحه‌ای فیلمی حدود پنجاه تا شصت دقیقه‌ای تهیه کرد که جوهره تحقیق را در خود داشته باشد. دو فیلم دیگر این مجموعه نیز دارای کتابچه پژوهش بودند. در آن دوران با فیلم شانزده میلیمتری در کاست های ده دقیقه‌ای فیلم می ساختیم . گاهی صحنه‌هایی را فیلمبرداری می‌کردیم که به کار نمی‌آمد، مثلاً پس از کلی فیلم گرفتن از کشمکش مالک و مستاجر آنها به دلیل وجود دوربین صلح و رو بوسی می‌کردند. که بکار ما نمی آمد.
مختاری درباره تدوین این فیلم مستند گفت: پیش از این فیلم، تجربه تدوین «نان بلوچی» را در کارنامه داشتم. فیلم «کودک و استثمار» ساخته محمدرضا اصلانی و «کوزه پزخانه» مقدسیان را هم تدوین کرده بودم. نوع تدوین آنها به دلیلی ساختارشان متفاوت بود. پریچهر ممتحن تدوینگر این فیلم بود. پیش از نهایی کردن تدوین، کیوان کیانی و من از دوستان دعوت می‌کردیم تا کار را ببینند. زمانی که فیلم را نشان دادیم، ما هم در کنارشان بودیم و از واکنش های آنها در اصلاح و بهتر کردن تدوین استفاده کردیم. بردباری و پیگیری پریچهر ممتحن در تدوین فیلم ستودنی است همچنان که فیلمبرداری عطا حیاطی و فرهاد صبا اگر نبود ما به چنین تصاویری و صحنه هایی نمی رسیدیم. و یا صدابرداری فیلم که یادگار کرمانی و محمود سماکباشی است.
در ادامه این نشست فخرالدین سیدی از مستندسازان سینمای ایران و عضو انجمن تهیه کنندگان مستند نیز گفت: من برای با دوم است که این فیلم را می‌بینم و باز هم تحت تاثیر قرار گرفتم. اهمیت ویژه این اثر کاملا مشخص است. سوالی که برای من پیش می‌آید این است که وضعیت مالک و مستاجر امروزه به چه صورتی است و آیا قانون به شکلی مناسب اصلاح شده است؟ مختاری در پاسخ به او گفت: مجلس پس از این فیلم تبصره‌ای به نام “عسر و حرج” تصویب کرد که اگر مستاجر دارای شرایط دشواری باشد، حکم تخلیه دیرتر اجرا شود. بعدها این تبصره برداشته شد و وضعیت به حالت سابق بازگشت.
در ادامه کیوان کیانی کارگردان دیگر مستند «اجاره نشینی» نیز گفت: این فیلم در سال ۱۳۶۰ ساخته شد و ابن معضل هم اکنون نیز وجود دارد و امروزه شکلی حاد پیدا کرده است. بارها این فیلم مورد بازبینی ما قرار گرفت زیرا بخش‌های بسیاری را فیلمبرداری کرده بودیم.
وی ادامه داد: مهمترین مسئله این بود که از لحاظ محتوایی و شکلی شرایط پایداری در اختیار نداشتیم و باید لحظه‌ها را شکار می‌کردیم به همین دلیل، فیلمبرداران خود در ساختار فیلم نقش مهمی داشتند. نگاه خلاقانه آنها باعث شد این فیلم در جامعه ادامه داشته باشد.
کیانی فزود: اگر فیلم به صورت دوربین روی دست فیلمبرداری نمی‌شد، ساخت چنین اثری امکان پذیر نبود. چراکه به غیر از دادگاه، در مابقی موارد سوژه در اختیار ما نبود. بنابراین به دنبال زیبایی شناسی خاص چنین سوژه‌هایی رفتیم. این فیلم یک مستند بحران بود و ما پژوهش‌هایی را انجام دادیم، اما از لحاظ شکلی و فرمی راهی به جز به کارگیری دوربین روی دست نداشتیم.
کیانی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: ما فیلم را بارها تغییر دادیم تا به نتیجه دلخواه رسیدیم.
ارد زند مستندساز نیز بیان داشت: تاثیری که این فیلم روی من می‌گذارد هیچ‌گاه کاسته نمی‌شود و این جادوی سینما است و البته این جادو نیاز به جادوگری به نام فیلمساز دارد. چنین افرادی دارای خلاقیت و جسارت بودند و در لحظه‌هایی درست حضور پیدا کردند. این موضوع همچنان تازگی دارد و بارها در اطراف هر یک از ما رخ داده است. این فیلم زمانی ساخته شد که سینمای مستند دارای زیبایی شناسی متفاوتی بود به همین دلیل، اثری ساختارشکن محسوب می‌شود. این فیلم حاوی یک رویکرد جدید در سینمای مستند بود که نوعی نوآوری به حساب می‌آمد اما امروز این روش متعارف شده و تعداد زیادی از فیلم‌های مشاهده‌گر به تولید می‌رسند.
سعید رشتیان مستندساز پیشکسوت سینمای ایران نیز درباره فیلم «اجازه نشینی» گفت: فیلم دارای فضایی تجربی است. در آن‌سال‌ها که ابراهیم مختاری و کیوان کیانی در گروه اجتماعی فیلم می‌ساختند من در اتاق مجاورشان به عنوان پژوهشگر حضور داشتم. طبیعی است که انقلاب با خود التهاب و جست و جوگری به همراه دارد و این مسئله درباره موضوع‌هایی چون نابرابری و فقر وجوهی ملموس دارد. مستندهای گزارشی در سال‌های بعد دچار پختگی بیشتری شد و این گونه فیلمسازی تبدیل به ژانر حاکم در ساخت مستندهای تلویزیونی شد.
وی در پایان بیان داشت: در «اجاره نشینی» التهابی که فیلم‌سازان درگیر آن بودند به خوبی مشهود است. به عنوان مثال، آنها با مشکلاتی در تهیه نگاتیو مواجه بودند و یا مشکلاتی را در زمان فیلمبرداری این اثر تحمل می‌کردند که نمود آن در فیلم به خوبی دیده می شود.
